Peiden - Ina historia da Mattias Caduff

Digibeta, 24min, CH 2002

vollständiger romanischer Filmtext, Übersetzung von Leo Tuor


1. Introducziun

Miu tat vegn dad in pign vitget dalla Lumnezia. Avon forsa tschien onns sto el esser emigraus, gl’emprem toca Cuera, lu a S.Gagl. Avon ch‘jeu neschi eis el morts.1

Miu bab ha mussau a mi mo ina suletta gada il vitg, nua ch’el fageva da buob vacanzas da stad. Darar raquintava el da: Peiden, clamra Grischun. Aschia senuma miu liug d’origin, tenor il scret da naschientscha.

Avon cuort temps pér hai jeu propi empriu d’enconuscher il vitg. El veva strusch aunc dudisch olmas. Jeu hai vuliu emprender d’enconuscher tuttas, per raquintar a Vus dad ellas.

 

2. Margretha Castelberg, 1. part

Entscheiver vi jeu cun Margretha, la pli veglia habitonta da Peiden.

Ella fuva la suletta ch‘era aunc naschida el vitg.

Ed ell‘era parenza cun mei: Miu urat sto esser stau siu basat.

Schegie che Margretha enconuscheva strusch mei, ha ella tractau mei immediat sco in biadi.

Ella ha envidau mei a magliar. Ei ha dau barsau piertg, truffels, bliuschas e salata, leutier vin.

Ella denton ha strusch magliau ed ha buiu mo caffè. Jeu perencunter sun bunamein schluppaus!

Da giuvna ha Margretha luvrau en differents hotels en cuschina. Quei hagi plaschiu fetg ad ella! Lu ei l’uiara rutt’o. Ell‘ ha stuiu turnar a Peiden, ei stada ledia ed ha fatg in miez tschentaner il percasa da sia mumma e da ses treis frars, tochen che tuts ein morts.

Sia pissiun fuva il teisser. Denton ei restava strusch peda per quei.

 

3. Esterina Degiacomi

Lein cuntinuar cun Esterina, la pli giuvna cussadenta dil vitg.

Pér dacuort ha ella mussau il dies al marcau.

Ella lavura a Glion, sco psicologa da scola.

Dasperas practichescha ella in niev trening od l’America - cheu vid sesezza.

Detg cuortamein: Ella fa veseivlas las undas dil tschurvi da ses clients, per che quels emprendien da seconcentrar meglier - ni da durmir meglier.

À propos! Ins di e vesa: En Lumnezia seruschna la plaunca mintg’onn in toc viers la val, e cun ella las casas. A Peiden han ins bu pli tema da quei.

"Cura ch’igl aquaduct fuva puspei ruts sur il vitg, ei la bugliotta curdada ina notg giun plaun. I ha dau ina pluntanada epi entschiet a sgurghigliar! Jeu hai pigliau ina temuna e tertgau: Ed uss!?"

Quei schabegia buc ad ella, sch‘ei va buc aua ella plaunca. Lu tratga ella:

A gie! Ussa stat la casa gia 99 onns! Ella vegn a tener tochen ch‘jeu stoss ir egl asil!"

"Co filmasses Ti Tetezza?" hai jeu dumandau.

"Jeu sesess zanua e mirass entuorn. Halt relativamein lungurus. Aber jeu quetel quei tiptop!"

 

4. Jeu

Duront tut las jamnas ch’ jeu hai passentau el vitg en intervals malregulars, habitavel jeu directamein dasper la casa da Margretha.

Sco las biaras casas era quella casa bu habitada. Era daditg mo pli casa da vacanzas: en in giena plein glieud, e spèrt puspei vitta.

Mintgaton trapplavel jeu memez cul patratg da prender a tscheins quella casa ni in’autra, e da viver cheu, perquei ch’ei era bi cheu.

Mintgaton vev’jeu denton è lungurus ed eral surstaus, daco ch’ei semigliava aschi cuort als cussadents dil vitg, sco tuts schevan e turnavan a dir.

Duront che jeu eral en letg cun ina grippa, perquei ch’jeu eral bu disaus cul freid, ha enzatgi mess meila avon miu esch.

 

5. Martin Werder

Davos la casa, nua ch’jeu habitavel, stat in clavau, che fuva vegnius midaus entuorn en in‘ habitaziun.

El auda a Martin, in agronom studiau. El lavura a Winterthur el stab da divisiun dad in concern ed ei responsabels pil marketing.

"Jeu lavurel quater tschun dis ad jamna. Il venderdis vegn jeu si cheu. - E la dumengia stoss jeu puspei engiu en biro, en rusna!"

A Turitg ha el ina secunda habitaziun. La vera veta fa el aber a Peiden, en siu mund parallel.

Ad in Turitges che fa cheu vacanzas raquenta Martin ch’el cultiveschi cheu in pastg. Con trumpaus ei quel staus, cu el ha viu, ch’ei setractava mo dad in pastg alpin.

El senumna ‚fustigliun ner-tgietschen’, Schwarz-rot-schwingel.

Martin ha detg: "Jeu sviluppeschel si cheu la semenza da basa ‚PranSolas’, il pli emprem pastg ecotipic per zonas aultas ch‘ei staus sin fiera, in progress immens!"

Cun quei san ins verdinar bia meglier pistas ed auters plazzals da construcziun ellas muntognas. Pertgei ils pastgs da Martin ein plontinas da muntogna che s’igniveschan ed ein bia pli robustas e bialas che las sorts ch’ein sin fiera, denton era pli caras.

El ha è inventau in robot, il ‚robo-trac’.

Da quel sai jeu denton deplorablamein bu è aunc raquintar a Vus.

 

6. Katharina Belser

Uss vess jeu bunamein emblidau Katharina da Niedergösgen!

Il patrun-casa da pli baul ha empermess ad ella: "Cheu stat bunamein negin pli, ins lai in l’auter en ruaus!" - Gia al telefon veva ella il battacor: "Hai, quei sei!"

Katharina gudogna siu daviver el vitg: Ella lavura sur sesezza a casa, cul tgau - e cugl internet. Surtut pil ‚biro federal per l‘ egualitad da dunna ed um’. Ella translatescha e redegia rapports da studi e scriv‘ è agens concepts, actualmein sur dil tema ‚violenza encunter dunnas’.

Per ella ei denton stau pli impurtont da mussar, tut tgei ch’ella fa en jert, ch‘ ella emprova dil reminent da cultivar senza tissis. Per filmar ei quei oramai stau pli sempel.

"Jeu sun bu da Peiden, jeu stun mo cheu", han bunamein tuts dil vitg detg.

Katharina ha cumpletau: "Denton sesentel jeu schon in tec da cheu."

Katharina ha empriu romontsch dalla bial’entschatta. Per ella ei quei stau logic.

"Igl ei denton grev dad era tschintschar il lungatg. Ins stuess insister! Aber tuts san aschi bein tudestg!"

Dapi cuort temps diregia ella il ‚chor mischedau da Peiden’.

Biars dils commembers ein da cheu, aber negin stat el vitg pli, deno Katharina.

 

7. Geli Capaul

Geli habitescha bu a Peiden. Cheu stoi jeu esser precis! Denton quasi mintga fin dalla jamna vegn el da Domat si cheu, silmeins la stad.

Per spass hai jeu numnau Geli il cuitg zuppau. Detg denter nus: Peiden ei gia daditg bu pli ina vischnaunca autonoma. Dapertut nua ch’ei dat da far enzatgei, tschappa el en. Mintgaton persuls, mintgaton cun Ignaz. Els numnan quei ‚lavur cumina’.

"...in pensum ch‘ jeu fetschel voluntariamein. Jeu fetschel bugen ei! Zatgi sto far ei! - Jeu manegel, jeu fetschel bu quei gratis und franco. Jeu scrivel si in tec las uras, quentel aber mai tuttas. Quei vegness bia mema car!"

Tgei dat ei da far? Igl unviern better o neiv. La primavera schubergiar vias. La stad segar, controlla da fontaunas e reservuars, è schubergiar canals e begls, per ch’il vitg seruschni bu vinavon. Senza Geli ed Ignaz fuss Peiden bu schi picobello schuber!

"Co miu futur vesa o? - Sai bu, sai bu sch’jeu vegnel zacu a Peiden a star. Zacons onns stoss jeu aunc luvrar. Sch’jeu ditgel uss, jeu vegnel e vegnel lu tuttina bu, lu di la glieud: Quel ha toch detg ch’el vegni", tema Geli.

 

8) Ignaz Derungs

Ignaz, oriunds da Vignogn, habitescha ensemen cun sia mumma e cul signur plevon ell‘ anteriura casa da scola ch’el ha saviu cumprar bienmarcau.

Gia da mattatsch vuleva Ignaz vegnir schoför da camiuns. La stad leva el allas tschun e mesa, e carrescha a Glion.

"La lavur vegn dafertontier, sul natel. Quei ei halt aschia! - Jeu sun adina puspei zanu‘ auter, savens ella Stussavgia. Ei emporta bu nua ch’jeu mon. Il principal ei ch’i seigi lavur!"

"Il meglier vid la lavur ei la collegialitad, quei tiptop! Tschei ston ins prender sco‘i vegn. Jeu sun cuntents!"

Denter las tschun e mesa, e las siat e mesa vegn Ignaz a casa.

Pia bu in di dad otg uras, la stad sobiso bu.

Las seras ein cuortas! Allas nov va Ignaz en cuca.

Duront l’jamna va el mai en sortida. Venderdis e sonda schon, schioc aber bu.

La sonda lavura Ignaz pella casa, per exempel far lenna, ni pil vitg cun Geli sco nus savein.

"Vul Ti adina star cheu?" hai jeu dumandau. "Gie. Jeu hai bien uonda cheu.

Star el marcau? Quei savess jeu bu! Tgei vul far leu? Nuot!"

"Lu ei nies discuors finius aschilunsch. Engraziel fetg", hai jeu detg.

"Mitschaus culla pial!" ha Ignaz ris.

 

9) Maria Derungs

In luxus ha Peiden: Il president da vischnaunca porta persunalmein l’urna el vitg!

Ins votava gest sur dad in lungatg inventaus resch niev: ‚Rumantsch Grischun’.

Er a radunonza da vischnaunca va Maria adina. "Ti stoss ir, pertgei nus capin buca romontsch e savein buca, tgei che marscha", dian ils vischins.

La mumma dad Ignaz era pli baul ustiera giul Bogn da Peiden, spel Glogn. Sia ustria fuva enconuschenta per esser serrada sulettamein in di ad onn. Lu schubergiava Maria la casa da sum toca dem.

"Cuschinau hai jeu mezza. La stad mava quei bein! Nus vevan schoférs dad Auas da Val e luvrers. Ina carta da tratgas? Na, quei vevan nus bu. Aber ils hosps savevan giavischar. Sche zatgi veva bu bugen zatgei, hai jeu fatg zatgei auter."

Cura che nus essan turnai dil viadi cun Ignaz era ina candeila envidada tier Maria. Ueli, igl um da camera, ha vuliu suflar giu ella. "Mo fai. Ussa essas Vus gie turnai saunamein."

Maria ei la calustra da Peiden. Ella schubregia la baselgia e lava las cozzas dils altars. Ella enquera sezza las flurs e pren si l‘unfrenda. Plinavon dat ella dapi enzacons onns cuost e loschi al signur plevon.

Jeu vegnel mai ad haver luvrau ton sco ella.

 

10. Igl emprem d‘uost

Lein far ina cuorta pausa - e far fiasta!

‚Emprem d’uost’ fan ins a Peiden senza oratur, ha Martin maniau satisfatgs.

Persuenter cun grilladas da tuttas sorts!

A mi han surtut las ligiongias franzosas gustau!

Cunzun ils hosps da vacanzas eran vegni. E cun els finalmein è buobanaglia.

 

11) Walter & Ingeborg Harry

Signur Harry e dunna Harry ein bu stai alla fiasta dil vitg.

Els vivan en tgeua vischinonza cun Maria:

Cu Maria ha da far cumissiuns, meina signur Harry ella egl auto giu el marcau.

Ah gie! Jeu hai tut emblidau da dir che buc in soli mied da transport public cursescha tras Peiden!

Ils Harrys - ed il signur plevon - fuvan dil reminent ils sulets culs quals jeu eral bu per ti.

Dapi biars onns fan els cheu serasontga: Viagiar, jert, legns en crusch, strusch televisiun, persuenter aber leger massa! E mintg’onn in viadi alla mar.

"Simplamein viver il di. Nus vein gie peda! Nus munchentein nuot."

Signur Harry era pli baul inschignier per tecnica da climatisaziun ed ei vegnius aschia pigl entir mund entuon. "Quei (ei) stau in bi temps!" Els han schizun viviu inagada a Hongkong. "Leu mass jeu immediat puspei. Hongkong fascinescha mei! Ei ha leu plunas glieud sin via. Aber leu disturban ei buca mei", han signur Harry e dunna Harry raquintau e ris.

"Nus vein mai che semeglia liung. Nus vein adina da trafficar enzatgei.

Detg sinceramein: Nus vivin da nies persei, aber nus sesentin vögeliwohl!"

Cura che nus stevan ensemen sin baun, ha signur Harry fatg siper sia dunna: "Ina rosa denter duas spinas!"

 

12) Roger & Andrea Campéol

Cu jeu hai entupau Andrea e Roger l’emprema ga, han els detg: "Mais, nous ne sommes pas des Suisses!" El vitg numnan ins els semplamein ‚ils Franzos’.

Andrea ha detg: "Cun tschunconta sun jeu sedecidida: Uss entscheiva la veta! Miu um ei staus d’accord. Jeu hai calau da luvrar ed hai luvrau dapi lu aschi bia sco mai!

Sper Sedrun vevan nus in bein cun 80 cauras, 50 nuorsas-mumma ed ina plantascha da farbuns!"

Els han anflau o: Tgi che vul tener bein animals, sto patertgar sc’in animal.

La situaziun economica ei aber vegnida schliatta. Roger ei turnaus anavos sin siu mistregn.

Plinavon hagi el bu supportau dad ir culs tschuts ed anseuls tiel mazler.

"Gl‘emprem hai jeu cartiu ch‘ins s‘endisi vida tut. Mo igl ei vegniu mender onn per onn. Nus vein survegniu carplina pervia da quei", ha Roger detg.

Aschia ein els dus vegni a Peiden.

Dapi lu va Roger puspei a Favugn en fabrica. In pur, in miez, seigi el malgrat tut restaus.

"E ti eis pumpier! La vischnaunca ha supplicau tei da far", cumpletescha Andrea.

Els dattan als animals restai il paun da misericordia: "Jeu sperel mo che tuts seigien morts cu jeu mierel."

Lur quasi suletta construcziun per Romontsch senumna: "Nus temin buca la lavur!"

 

13) Sur Benedetg Chistell

Segiramein enconuschan biars da Vus Sur Chistell da Falera. Dapi vetas da glieud eis el plevon en Surselva. El ei staus sin pervenda a Sumvitg, Sursaissa, Surcuolm, Flem, Trin, Vella, Vignogn - e dapi 1977 era a Peiden. Sta stat el aber pér dapi 3 onns cheu.

"Cura che jeu level, fetsch jeu igl emprem la sontga messa, mintga di.

Ufficialmein denton mo treis gadas ad jamna. Lu vegn la glieud", di il plevon.

"Cheu ei il clima migeivels, la baselgia biala e damaneivel! - Aber ins sto ver quitau, ch‘ins vegni buca solitaris. La biara glieud cheu ha strusch contact culla baselgia. Ins sa bu pli visitar ella e tschintschar sco pli baul. - Denton tuts ein endretg ed amicabels."

"Sch‘ins va a Glion, stuess ins ver cumpignia, denton il bia ei leu nuot. Jeu savess ir mintg‘jamna zanua, a Nossadunnaun per exempel. Aber era leu eins persuls. Aschia vala ei buca la peina ch‘ins mondi naven."

"Ei la solitariadad ..."

"Bu malcuntentientscha! Gliez bu!" interrumpa el mei.

"Ei la solitariadad buca oramai zatgei caracteristic pils da Peiden?"

"Ils auters ein en dus. Els ein buca persuls. Aber mintgin ei cheu in vitg per sesez."

 

14) Margretha Castelberg, 2. part

Lein turnar all‘entschatta:

Strusch che nus vevan entschiet a filmar ei Margretha morta.

Siu davos unviern el vitg sto esser staus nauschs! Tut persula en casa temeva ella las grevadetgnas dalla vegliadetgna.

"Con bi, sche Ti fusses staus cheu", ha ella detg a mi.

 

nach oben